Makale & Formül

AFETLERDE MAJİSTRAL ÜRETİMİN ÖNEMİ ve YAPILMASI GEREKENLER

Son yıllarda küresel ısınma ve iklim değişikliği nedeniyle depremler, seller, kasırgalar vb. doğal afetlerin sayısında artışlar yaşanmaktadır.

Afetler; deprem, sel, heyelan, kasırga, volkanik aktiviteler ve diğer jeolojik olaylar nedeniyle doğadan kaynaklı olabildiği gibi, yangın, terör eylemleri, uçak kazası, nükleer kazalar gibi insanlardan kaynaklanan sebeplerden dolayı da meydana gelebilmektedir. Diğer bir ifade ile Afet; insanlar için fiziksel, ekonomik ve sosyal kayıplar ortaya çıkaran, insanın normal yaşantısını ve eylemlerini durduracak veya kesintiye uğratacak, imkânların yetersiz kaldığı olaylara verilen genel bir isimdir. Büyük oranda veya tamamen insanların kontrolü dışında gerçekleşen afetler, kitlesel can ve mal kaybına neden olur. Aynı zamanda doğal felaketler yeni birtakım hastalıkların yaşanmasına sebep olurken, veba gibi eski dönemlerde kökü kazınan hastalıklarında yeniden ortaya çıkmasına sebep olabilmektedir.

Ana hatlarıyla önleme ve risk azaltma (zarar azaltma), hazırlık, afete müdahale ve iyileştirme planları altında afet öncesinde hazırlanması gereken planlama çalışmalarının tümüne afet planlaması  denilmektedir.

Doğal afetler ve biyolojik, kimyasal veya nükleer silahlar içeren muhtemel terör saldırıları için sağlık hizmeti sunucularının altyapıları kriz ve afet dönemlerinde ihtiyaca cevap verebilecek şekilde geliştirilmeli, eczacılar ve diğer sağlık uzmanlarının bu çerçevede afet planlaması yapmaları gerekmektedir.

Ülkemizde sorumlu kurum ve kuruluşlar her türlü doğal afete karşı hazırlıklı olurken bu tehdide karşı koymak için bilgi, eğitim ve malzemeye sahip olmalıdır. 

Eczacılar, toplum sağlığı açısından gerekli ilaçları ve bilgileri sağlamada benzersiz bir role sahiptir ve olası bir doğal afet, biyoterör veya terörist saldırılara müdahalede afet planlamasına dahil edilmelidirler.

Hazırlık aşaması;

-Üniversitelerimiz afet eczacılığı konusunda eğitim çalışmalarına yer vermeli, bu alanda uzman eczacılar yetiştirmeli, yüksek lisans ve doktora programları açılmalıdır.

-Afet eczacılığı konusunda bölgelerde görev alacak eczanelerin fiziki anlamda dayanıklılık ve sağlamlıkları önceden belirlenmelidir.

-Yerel afet planlamasına dahil edilen eczacılar görevleri konusunda eğitilirken aynı zamanda olası bir saldırı durumunda bu görevleri yerine getirebilmeleri için eczanenin güvenliği tam olarak sağlanmalıdır. Çünkü saldırı sonrası panik halindeki hastalar tarafından ilaç almak için izinsiz girişler meydana gelebilir.

-Eczacılar; olası bir afet felaketine karşı hazırlıklı olmalıdırlar. Özellikle kırsal bölgelerde olası bir afet olayında, sağlık hizmeti sunucuları acil bakıma ihtiyaç duyan birçok hastayı doğal olarak eczaneye yönlendirebilir. Bu durumda afet olayından etkilenen hastaların hayati öneme sahip ilaçlarını temin etmek eczacıların asli görevidir.

-Eczaneler rutin olarak piyasada bulunan ürünleri yalnızca sınırlı miktarlarda stoklar. Meydana gelen doğal afet sonrasında; hastalarda oluşan ağrıların giderilmesi, enkaz altında kalma süreci sonrasında oluşan nekrotizan yumuşak doku enfeksiyonları, travmatik yaralar, kostik, bulaşıcı veya diğer zararlı maddelere maruz kalma sonucu vücutta oluşabilecek hasarlar gibi birçok nedenlerle farklı ilaçlara ihtiyaç duyulabilir. Eczacılar yapmış oldukları stokların miktarı ve çeşitliliğinin yeterli olmadığı acil durumlarda majistral çözümlerle hastalara çeşitli dozaj formlarını sağlayabilirler.

Acil Durum Sırasında Eczacıların Katkıları

Eczacıların afet planlamasına dahil olması, olası bir afet olayına hazırlanmada çok önemli bir adımdır. Afetten etkilenen hastalar için birincil ve ikincil tedavileri içerecek formüllerin geliştirilmesine ihtiyaç duyulabilir. Değişik dozlarda antibiyotikler, ergen ve pediatrik hastalar için majistral ürünler ile profilaktik tedavilerde hazırlanması istenen ilaçların eczacılar tarafından hazırlanması mümkündür. Kemoterapötiklerin kullanımı, gebe hastalarda tedavide kullanılacak ilaçların ve bunların teratojenik etkilerinin tedavi protokollerinde dikkate alınması önem arz etmektedir. Eczacılar, doğal afet, terör saldırılarında kullanılabilecek kimyasal, nükleer ve biyolojik ajanlara karşı değerli bilgiler sağlayabilir. Bir doğal afet veya kimyasal, biyolojik ve nükleer saldırı ilaç kıtlığı yaratacaktır, eczacıların mümkün olduğunca bu duruma hazırlıklı olmaları ve ilaç teminin aksamaması için lojistik tedarikçilerle önceden birtakım planlamaların yapılması gerekmektedir.

Eczacılar, bir enfeksiyon salgınında bugüne kadar karşılaşılmayan veya olağan dışı terör saldırısında kullanılan ajanın net olmadığı durumlarda da değerli bilgiler sağlayabilir. Olağandışı bir enfeksiyon salgınının erken tespitinde, toplum içerisinde hastalarla yakından temas halinde bulunmaları nedeniyle eczacılar tarafından kolaylıkla gözlemlenebilir. Eczanelere her gün gelen yüzlerce hasta olağandışı olayların tespit edilmesinde fikir verebilirler. Örnek olarak biyoterörizm ile ilgili endemik olmayan, olağan dışı antibiyotik direnci paternleri, atipik klinik tablolar, belirli bir coğrafi bölgede vaka dağılımı, alışılmadık derecede yüksek vaka sayıları ve morbidite ve mortalite oranları eczacılar tarafından kolaylıkla gözlemlenebilir.

Bir doğal afet olayı meydana geldikten sonra, eczacılar ihtiyaç duyulan ilaçların çok kısa sürede temini için hazırlıklı olmalı ürün tedariği ve üretim seçenekleri hakkında güncel, doğru bilgiler sağlamalıdır. Majistral üretim yapan eczacılar, olası bir doğal afet olayının toplum sağlığı üzerinde verebileceği zararı azaltmak için gerek duyulan ilaç tedavisi alternatiflerini laboratuvarlarında kolaylıkla sağlayabilirler. Acil bir durum meydana gelmeden önce majistral bileşikler için formülasyonlar ve prosedürler oluşturulmalı, gözden geçirilmeli ve test edilmelidir. Önceden belirlenmiş referans yayınlar, toplu materyaller, uygulamalı eğitimler, kaynak bilgiler ve farmasötik ürünler (antibiyotikler, panzehirler, antitoksinler, diğer destekleyici bakım ajanları), doğal afet, biyolojik, kimyasal veya nükleer saldırı kurbanlarının tedavisini kolaylaştıracaktır. Eczacılar, ilaç sağlamaya ek olarak, eldivenler, önlükler, maskeler ve solunum cihazları gibi medikal malzemelerin dağıtımında alacakları önemli görevlerin yanında aynı zamanda ilaçların dozları ve aşılama hakkında bilgi vermek suretiyle hastalara danışmanlık yapabileceklerdir.

Kritik Lojistik İhtiyaçlar

Doğal afet sonrasında veya yaşanılan bir terör olayı, seyahat ve nakliyenin kısıtlanmasına ve muhtemelen ilaçların kısıtlı dağıtımına neden olabilir. Eczane, eczacılar ve eğitimli teknisyenler gibi diğer personelin güvenliği için planlar mevcut olmalıdır. Bir afet sırasında eczanelerde silahlı güvenlik görevlilerinin bulunması gerekebilir.

Afet planlaması aşağıdaki adımları içerebilir:

1.Eczanenin, eczacının ve çevresindeki birinci derecedeki yakınlarının (ailesi) ihtiyaçlarının belirlenmesi gerekmektedir. Eczacının yaşanılan afet sonrası sağlıklı hizmet verebilmesi için önce bireysel ihtiyaçlarının giderilmesi ve sorunlarının olmaması gerekmektedir.

2.Eczanenin yerel yönetim ve sağlık sistemi ile planlamaya dahil olması sağlanmalıdır.

3.Eczaneye kesintisiz su temini sağlamak için bir su arıtma sistemi kurulmalıdır.

4.Yetkili makamlarla yakın iletişim kurulmalı ve sürdürülmelidir.

5.Hizmet bölgenizdeki ilaçlar için bir acil durum dağıtım sistemi geliştirilmelidir.

6.Olağanüstü hal sırasında bazı yasa ve yönetmeliklerin değişmesi gerekebilir. Örneğin reçete olmadan bazı majistral ürünlerin halka dağıtılması gibi. (Covid 19 pandemisinde DSÖ belirlediği el antiseptiklerinin eczane laboratuvarlarında reçetesiz yapılabilmesi buna örnektir.) Bu nedenle ilgili kurumlarla önceden iletişim kurmak gerekir. Çünkü olası bir afet sonrasında hangi düzenlemelerin yapılması gerektiği kurumlarla önceden istişare edilerek belirlenmelidir.

7.Majistral formülleri hazırlamak için makul miktarda ilaç hammaddesi ve gereken malzeme stoğu oluşturulmalı. Böylelikle ilaç hammaddeleri sayesinde, tüm yaş grupları için çeşitli dozaj formlarında majistral ilaçlar kolayca ve hızlı bir şekilde hazırlanabilmelidir.

8.Doğal afetler sonrasında eczane laboratuvarlarında yapılabilecek acil majistral ürünlerin listesi çıkarılmalıdır.

9.Eczanenin güvenliği için planlar yapılmalıdır. Kepenk panjur ile korunması gibi.

Bir Afet Sonrası Majistral Ürünlerle Yapılabilecek Tedaviler

Bir afet sonrasında zamanlamaya bağlı olarak dekontaminasyon, profilaksi veya tedavi için ilaçlara ihtiyaç duyulabilir. Dekontaminasyon, kullanılan maddelere bağlı olarak birtakım müstahzarları (örn. sodyum hipoklorit çözeltileri) içerebilir. Şarbon, botulizm, kolera, veba, tifo, scabies, pediculus gibi hastalıkların bozulan hijyen koşulları ile orantılı olarak artışı görülebilir. Tedavi, kişiye özel olarak yaşa ve hastanın kilosuna bağlı olarak değişkenlik taşıyabilir. Bir doğal afet sonrasında çok çeşitli dozaj formları hazırlayabilme yeteneği önemlidir. Doğal afetten etkilenen toplumun gereksinim duyulan tedavilerinde ilgili ilaçlara bağlı olarak çeşitli uygulama yolları ve farklı dozaj formları gerekecektir. Lavmanların hazırlanması, nazal preparatlar (lokal ve sistemik), oral sıvılar, oral katılar (kapsüller, tabletler, haplar), oftalmikler, parenteraller, inhalasyon solüsyonları, fitiller ve topikaller önemli olacaktır.

Mevzuat ve Kalite Kontrol

Acil bir durum, majistral ilaç hazırlama da dahil olmak üzere eczacılık uygulamaları üzerindeki belirli kısıtlamaların gevşetilmesini gerektirebilir. İlgili kurumlar, farmasötik müstahzarların ve hizmetlerin zamanında sağlanmasına izin vermek için bir afet olayından hemen sonra hangi düzenlemelerin kullanılabileceğini önceden belirlemek isteyebilir.

Eczanede hazırlanan majistral ilaçlarda; fiziksel değerlendirme (gözlemler), ağırlık, hacim, pH ve özgül ağırlık dahil olmak üzere nispeten basit standart kalite kontrol önlemleri kriz sırasında da uygulanabilir.

Stabilite Hususları

İlaç preparatlarının acil ve kısa süreli kullanımı için ihtiyaç duyulsa bile stabilite göz önünde bulundurulmalıdır. Kararlılık; diğer bir ifade ile stabilite, bir müstahzarın, hazırlandığı sırada sahip olduğu aynı özellikleri ve karakteristikleri, belirtilen sınırlar içinde ve depolama ve kullanım süresi boyunca muhafaza etme derecesidir. Fiziksel değerlendirme (gözlemler), ağırlık, hacim, pH ve özgül ağırlık dahil olmak üzere nispeten basit standart kalite kontrol önlemleri kriz sırasında da uygulanabilir. İlaçların ve dozaj formlarının stabilitesini etkileyen faktörler arasında pH, sıcaklık, solvent, ışık, hava (oksijen, karbondioksit, nem), nem ve parçacık boyutu sayılabilir.

Eczacılar, instabilite belirtileri için bileşik ilaç müstahzarlarını gözlemlemelidir. Kimyasal, fiziksel, mikrobiyolojik, terapötik ve toksikolojik stabilite ele alınmalıdır. Bir müstahzar, her bir aktif bileşen kimyasal bütünlüğünü ve etiketlenmiş gücünü belirtilen sınırlar içinde koruyorsa kimyasal olarak kararlıdır. Görünüm, lezzet, homojenlik, çözünme ve süspansiyon gibi orijinal fiziksel özellikleri korunursa fiziksel olarak kararlıdır. Spesifik gerekliliklere göre sterilite veya mikrobiyal büyümeye karşı direnç korunursa mikrobiyolojik olarak stabildir; mevcut olan antimikrobiyal ajanlar, etkinliklerini belirtilen sınırlar içinde tutarlar. Terapötik etkisi değişmeden kalırsa terapötik olarak stabildir ve toksisitede önemli bir artış olmazsa toksikolojik olarak stabildir.

İlaçların son kullanma tarihleri veya majistral bir ürünün kullanılabilir olduğu süre, mevcut stabilite bilgilerine ve makul hasta ihtiyaçlarına göre belirlenebilir. Ticari bir ilaç, majistral ürün hazırlarken etkin madde kaynağı olarak kullanıldığında, ticari ürünün son kullanma tarihi genellikle majistral ürünün son kullanma tarihinin belirlenmesinde kullanılabilir. Dikkate alınması gereken diğer faktörler arasında ilacın doğası ve bozunma kinetiği, paketlendiği kap, saklanabileceği saklama koşulları yer alır.

Uzm. Eczacı Ahmet Nezihi Pekcan

Majistral Eczacıları Derneği Yönetim Kurulu Başkanı.

Dip not:

Bu yazımı geçtiğimiz ay değerli hocamız Prof. Dr. Göknur Aktay hocamızın isteği üzerine çıkması planlanan ‘’Afetlerde sağlık hizmetleri’’ konulu bir kitabın bölümü olarak hazırlamıştım. Kitabın yayımlanması biraz gecikti. Bu arada yaşamış olduğumuz deprem felaketi ile karşılaştık. Ne gariptir ki sanki olacaklar içimize doğmuş gibi afet planlamasında eczacının önemi ve rolünü ortaya koyan ve bugün yaşanılan sıkıntıların aslında çözümü olabilecek bir makaleyi kaleme aldığımın şu an farkındayım. Henüz geç kalmış sayılmayız. Hala yapacağımız şeyler var, önemli olan başlamak. 12.02.2023

Quae nocent doçent
Yaralayan şey öğreticidir